Tarım işletmelerinde, işletme merkezindeki binaların içinde hayvan barınakla¬rı önemli bir yer tutar. Özellikle hayvancılık işletmelerinde, hayvan barınaklarının önemi daha da artar.
Ahırlar içinde barındırdıkları hayvanların pahalı ve elde edilen ürünün insan sağlığı ile kalitesinin yakından ilgili olması nedeniyle, planlanmasında özel çaba gösterilmesi gerekir. Ahır planlanmasında yapılan hatalar, işletmenin ekonomikliliğini azaltması yanında, bazı durumlarda işletmenin kapanmasa da neden olabi¬lir.
Hayvancılık, fazla işgücü kullanılması, işletmede elde edilen bazı artık maddelerin değerlendirilmesi ve insanların beslenmesinde hayvani proteinlerin önemli rol oynaması nedeniyle, tarımın diğer kollarında olduğu gibi verimin artırılması ge¬rekir. Bu önem hayvanların barındırıldığı barınaklardan başlayıp, bakım ve beslen¬melerine gereken önem verildikten sonra, elde edilen ürünlerin temiz ve sağlıklı olması ile işlenerek değerlendirilmesine kadar devam etmektedir. Barınakların iler¬de işgücü kullanımını en alt düzeye indirecek şekilde planlanması işletmenin eko¬nomikliğini arttıracaktır.
Ahır, sığırların korunduğu barınak, sağımın yapıldığı, sütün saklandığı ve işlendiği kısmı ile hayvanlara ayrılan gezinti avlusundan oluşan tarım işletmesinin bir kısmı olarak anlaşılır. Bunun anlamı, bir ya da bir kaç bina ile dışarıya doğru eğim¬li bir avlu olarak birlikte planlanan komplekstir.
YER SEÇİMİ KURALLARI
Süt sığırcılığının yapılacağı yer olarak;
- Taban suyu yakın olmayan kuru,
- Devamlı ve fazla rüzgar olmayan,
- Tercihen düz veya güneye meyilli,
- Su akıntıları altında kalmayacak,
- Çiftlik içi ve ana yollara, suya elektriğe yakın,
- Drenajı iyi olduğu için tercihen çakıllı veya kumlu,
- Çiftliklerde işletme yapıları ve ikametgah civarında,
- İhtiyacı karşılayacak genişlikte ve muhtemel genişlemelere müsait,
- Diğer binalardan en az 40 m mesafede olan,
- Hava akımı az olmayan, düz vadi tabanlarında bulunmayan,
- Sık ağaçlıklar arasında olmayan veya yüksek binaların gölgesinde kalmayan,
- Kalabalık, tozlu yollardan, fazla gürültülü yerlerden yeterince uzak,
- Ürünlerin pazarlanacağı tüketim merkezlerine yakın olan,
- Ürünlerin pazarlanacağı tüketim merkezlerine yakın olan,
- Civciv, yem, ilaç ve hizmet temini en kolay şekilde yapılacak,
- Hijyenik şartlar taşıyan,
- Çevredeki hakim rüzgar yönü dikkate alınarak, etraftaki kasaphane, imha fırını, gübrelik gibi tesislerin kötü kokularının etkilemeyeceği,
- Üzerinde yapılacak kümeslerin geniş cephelerinden Güney ve Güney doğuya bakmalarına müsait,
- Yerleşim alanlarına en az 1000 m mesafede olan,
- Bataklık sahalarına yeterince uzak bulunan,
- Milli parklardan en az 1000 m mesafede olan,
- Bitki üretime müsait ziraat arazisi yerine, tarıma elverişli olmayan,
- Hava şartları itibariyle, gün ışığını etkileyecek derecede yoğun sis tutmayan,
- Hakim rüzgarlar dikkate alınarak yerleşim yerlerine kötü koku gitmeyecek yerler seçilmelidir.
BARINAK SİSTEMLERİ
Bağlı Kapalı Ahırlar
Bağlı kapalı ahırlar genellikle soğuk bölgeler ve küçük işletmeler için tercih edilmelidir. Bunların içi donanımında yem yolu, yemlik, durak, gübre ve idrar kanalları ile servis (gübre) yolu bulunmalıdır.
Barınak içinde en uygun cevre şartlarını sağlamak için, bölgenin iklim şartlarını da dikkate alarak yeterli tecrit ve havalandırma yapılmalıdır.
Kapalı ve bağlı ahırların iç ayrıntıları hayvan sayısına, ırk, yaş ve cins dağılımına göre boyutlandırılmalıdır.
Bu tip ahırlarda, hayvanlar, zamanlarının büyük bir kısmını ahırda geçireceklerinden özellikle durak boyutları ve ayrıntıları hayvanlara rahat bir yaşama şartı sağlayacak biçimde planlanmalıdır.
Durak büyüklükleri hayvanların cüsselerine, yataklık teminine, hayvanların devamlı ahırda kalıp kalmamam durumuna göre tespit edilmelidir. Duraklar, hayvan miktarına bağlı olarak tek veya çift sıralı olmak üzere ve hayvanların başları duvara gelecek veya ortada, yem dağıtım yoluna bakacak şekilde yerleştirilmelidir.
Durak genişlikleri, besi ahırlarında 100 cm’ den, sağmal inek ahırlarında 110 cm.’ den aşağı olmamalıdır.
Durak uzunlukları, hayvanların cüsselerine göre;
- Kısa duraklarda = 140 – 180 cm tercihen 170 cm,
- Orta duraklarda = 190 – 225 cm tercihen 210 cm,
- Uzun duraklarda = 250 – 300 cm tercihen 270 cm,
olmalıdır.
Duraklar yemlikten itibaren durak uzunluğunun 2/3’si %1, kalan 1/3’i ise %1,5 – 2 veya durağın tamamı % 1,5 eğimli olmalıdır.
Duraklar ahır tabanından 20 – 30 cm yüksek olmalı ve su sızdırmaz bir şekilde yapılmalıdır.
Yemliklerin ön tarafında en az 1 m yem dağıtım yolu bırakılmalıdır. Yemlikler ortada ise dağıtım yolu, tek sıralı ahırlarda en az 1,5 m, çift sıralı ahırlarda en az 2,5 m (bir traktör geçecek genişlikte) olmalıdır.
Durakların seviyesinden 15 – 20 cm alçakta, 50 –60 cm genişliğinde gübrelik ve 20 –30 cm genişliğinde idrar kanalı bulunmalıdır. Gübre kanalı otomatik temizleyici bir sistemle donatılabilir.
Yemlikler, kısa duraklı ahırlarda, hayvan yattığı zaman başını yemliğin üzerinde uzatabilecek şekilde alçak yapılmalıdır. Bunu temini için yemliğin üst kenarı döşeme yüzeyinden ancak 20 – 25 cm yüksekte olmalıdır.
Orta ve uzun duraklı ahırlarda, yemlik kenar yüksekliği 50 – 60 cm’ yi geçmemelidir.
Yemlik genişliği 50 – 60 cm, kesiti yarım daire veya benzeri biçimde olmalıdır. Yemliklerin önüne, hayvanları yem yiyeceği yerde sabitleştirmek ve yalnız kendi yemini tüketmesini temin etmek maksadıyla açılıp kapanan parmaklıklı sabitleştirme sistemleri konulabilir.
3.2. Bağlı Açık Ahırlar
Bağlı açık ahırlar, genellikle yazlık ahırlar olarak kullanıldığı gibi iklimi müsait olan bölgelerde bütün yılda kullanılabilir.
Ahır içi düzenlenmesi kapalı ve bağlı ahırlardaki gibi olmalıdır. Bu ahırlardan farkı, bir veya iki cephesinin açık sundurma şeklinde olmasıdır.
Serbest Duraklı Kapalı Ahırlar
Serbest duraklı kapalı ahırlar, havanların gün içindeki davranışları ayakta, yatarak servis yolunda, yemleme ve sağımda geçen süreleri dikkate alınarak planlanmalıdır.
Bu tip ahırlarda, ahırın iç ayrıntılarının düzenlenmesine bağlı olarak yemleme ve gezinme alanları kapalı kısımda veya yemleme alanı ahır dışında olabilir. Soğuk bölgelerde yemleme ve gezinme alanları ahır iç kısmında olabilir.
Taban alanı yemleme ahır içinde olduğunda büyükbaş hayvan birimi için (BBHB) 6,5 – 7,5 m2, yemleme ahır dışında olduğunda ise 3,5 – 4,0 m2 olmalıdır.
Serbest duraklı kapalı ahırlar tabanı ızgaralı olarak yapılmışsa, ızgaralar arası açıklık 4 cm ve ızgaraların üst yüzey genişliği 6 cm olmalıdır.
Gezinti yerleri temizliği, otomatik gübre temizleyici sistemlerden uygun olan birisi kullanılarak yapılmalıdır.
Serbest Duraklı Açık Ahırlar
Serbest duraklı açık ahırlar, genellikle sundurma şeklinde olur. Serbest duraklar sundurma altında, yemleme yerleri ise sundurma dışında yada sundurma altında yapılabilir. Taban alanı BBHB için, yemleme sundurma altında ise 5.5 – 7,5 m2 yemleme dışarıda ise 3,5 – 4,0 m2 olmalıdır.
Duraklar v diğer özellikler kapalı serbest duraklı ahırlarda olduğu gibidir.
Derin Yataklı Serbest Açık Ahırlar
Derin yataklı serbest açık ahırlar, sadece yemleme ve gezinme alanlarından meydana gelir. İç düzenleme şekline göre ya tek yada çok kısımlı olurlar.
Tek kısımlı ahırlarda hayvanların yemleme ve dinlenme alanları birbirinden ayrılmaz. Bu tip ahırlarda taban alanı ve yataklık ihtiyacı oldukça fazladır. (BBHB için 8,5 – 9,0 m2).
Çok kısımlı ahırlarda hayvanların yemleme ve dinlenme alanları birbirinden ayrılmalı ve BBHB başına, yemlik sundurma altında ise 7,5 – 8,5 m2 yemlik sundurma dışında ise 5 – 6 m2 taban alanı hesaplanmalıdır.
Derin yataklı serbest açık ahırlar, iklim şartlarına bağlı olarak, kışları mutedil olan bölgelerde yalnız çatılı ve rüzgara maruz cephesi kapalı sundurma şeklinde yapılabileceği gibi kışları serin geçen bölgelerde, çatılı ve üst cephesi kapalı olarak da yapılabilir ve bunlarda BBHB başına, 2,5 – 4,5 m2 yemleme yeri, 4,5 – 5,5 m2’si istirahat yeri 7 – 10 m2 gezinti yeri, ayrıca her dört hayvan için genç ve hasta hayvan yerleri ile, süthane, sağım ve doğum yerleri olarak 5 – 35 m2 alan hesaplanmalıdır.
YAPIM KURALLARI
Ahır temellerinin oturacağı zemin, bina yükünü çekebilecek gerilime sahip olmalı temel duvarı taş veya betonarme olarak yapılmalıdır.
Ahır temelleri planlanırken, ahır tipleri zemin özellikleri ve bölgenin topraktaki don derinliği dikkate alınmalıdır. Temelde bina yükünün daha geniş bir alana yayarak tehlikeli oturmalara önlemek için sömel yapılabilir.
Temel derinliği sıcak bölgelerde 30 cm’ den soğuk bölgelerde ise 60 cm’ den az olmamalı, bölgedeki toprak donma derinliğinin altına inecek şekilde yapılmalı, temel genişliği 50 – 60 cm arasında olmalıdır.
Taban
Ahır tabanları genellikle tercih sırasına göre tuğla, beton, sıkıştırılmış süzek toprak, taş veya ahşaptan yapılmalı, rutubetsiz, temizlenmesi kolay, su birikmeyecek şekilde düzgün yüzeyli olmalıdır. Tabanlarda çatlaklar bulunmasına dikkat edilmelidir.
Ahır tabanı, hem toprak yüzeyinden 20 – 30 cm yüksek olmalı ve su sızdırmaz bir şekilde yapılmalı, sıkıştırılmış toprak, hijyen bakımından mahzurlu olduğundan mecburiyet yoksa kullanılmamalıdır.
Taş tabanlar, hem soğuk olması, hem de hijyenik şartların güç sağlanabilmesi sebebiyle tercih edilmemeli, ancak yapılma mecburiyeti varsa taşların araları betonlanmalıdır.
Ahşap tabanlar sıhhi ve sıcak olmalarına karşılık, dayanıksızdır ve ıslandığında kaygan olmaktadır. yataklığın kıt ve pahalı olduğu hallerde bu tabanlar yapılabilir. Bu tip tabanlar, tuğla büyüklüğünde ahşap takozlar beton zemin üzerine dikine döşenip aralarına katran akıtmak suretiyle yapılmalıdır. Beton tabanlar, altlıkları bol ve ucuz olduğu yerlerde yapılabilir. Fakat bunların soğuk olması ve çatlaması gibi mahzurları da vardır.Yem, idrar ve gübre yolları betondan yapılmalıdır.
Tuğla tabanlar en uygun olanıdır. Fırınlanmış tuğlalar dikine döşenmek suretiyle kullanılacağı gibi en iyisi özel oluklu ahır tuğlaları kullanılmalıdır.
Duvarlar
Ahır duvarlarının yapımında betonarme, tuğla, taş, briket, kerpiç ve ahşap gibi malzemeler kullanılacağı gibi metallerin ucuz olduğu durumlarda, metal ve prefabrik tabakalar da kullanılabilir.
Normal ahır sıcaklığının muhafazası için duvarlar ısı geçirgenliği düşük olan malzemelerden yapılmalı, bu yeterli olmadığı takdirde ayrıca tecrit yapılmalıdır. Duvarların üst kısmına yüksekliği 20 cm, genişliği ise inşa edilen duvar kalınlığında olmak üzere hatıl yapılmalıdır. Duvarlar içten ve gerektiğinde dıştan sıvanmalıdır.
Çatı ve Tavan
Çatı örtüsü, yağış sularının içeriye akmamasını, içerdeki sıcaklığın dışarıya çıkmasını ve dışarıdakinin içeriye girmesini önleyecek nitelikte olmalıdır. Eni dar ahırlarda düz çatı tipi, eni geniş ahırlarda kırma çatı tipi uygulanmalıdır. Çatı örtüsü olarak kiremit, eternit, katran emdirilmiş oluklu mukavva, oluklu sac, ahşap ve toprak gibi malzemeler kullanılır.
Kiremit altına herhangi bir su sızıntısını önlemek içir uygun bir tecrit maddesi konulması yararlıdır. Çatı örtü malzemesi 2 cm’lik kaplama tahtası üzerine yerleştirilmelidir.
Eni 6 m’ ye kadar olan ahırlarda tek eğimli çatı tipi, eni 6 m’ den fazla olan aharlardaysa kırma çatı tipi kullanılmalıdır. Ahırlarda çatı eğimleri %25’den aşağı olmamalıdır.
Kapılar
Ahır kapıları genellikle ahşaptan yapılır. Büyük boyutlu kapılarda metal malzeme kullanılması tercih edilmelidir. Gerektiğinde kapılar da tecrit yapılabilir.
Kapılar hava cereyanına mani olmak için karşılıklı yapılmamalıdır. Bunlar tek veya çift kanatlı olabilir. Ahır kapıları daima dış tarafa doğru açılmalıdır. Tek kanatlı kapılar 1-2,25 m genişliğinde, 2–2,20 m yüksekliğinde, çift kanatlı kapılar 2,20–2,80 m genişliğinde ve 2,5 m yüksekliğinde olmalıdır.
Ahır kapıları kasasına iyi bir şekilde oturmalıdır. Kilitler gömülü olmalı ve kapı kenarları keskin köşeli olmamalıdır. Kapı eşikleri ahırın zemini ile bir seviyede, dıştaki zeminden 4-8 cm yüksek olmalıdır.
Pencereler
Pencereler ahırlarda ışık sağlanmasında ve ihtiyaç duyulduğu zamanlarda havalandırma maksadı ile kullanılan yapı unsurlarıdır.
Pencere alanı iklim şartlarına göre taban alanının 1/12’ si ila 1/15’ i kadar olmalıdır. Hiç bir zaman 1/20’inden daha az olmamalıdır. Pencereler tek sıralı ahırlarda, hayvanların arkalarına gelen duvarlara konulmalı; çok sıralı ahırlarda, hayvanların başı hizasından yukarıda olacak şekilde her iki duvara karşılıklı olarak ve hava cereyanı yapmayacak şekilde yerleştirilmelidir.
Pencerelerin çerçeveleri ahşap, metal, sert plastik veya benzeri malzemeden yapılabilir. Çerçeve boşlukları, cam, buzlu cam ve polietilen gibi ışığı geçiren malzemelerle örtülmelidir. Pencerelerin dışına kafes teli geçirilebilir.
Yemlikler
Yemlikler, hayvanların rahatça temiz ve temiz yem yiyebileceği, yeterli büyüklükte, zahmetsiz yetişebilecekleri tarzda yapılmalıdır.
Yemlikler, ahşaptan, plastikten, tuğladan, pişmiş topraktan, taştan, betondan veya metalden yapılabilir.
Ahşap yemliklerin çabuk çürüyüp mikroorganizmaları barındırabilme gibi mahsurları vardır. Yemlikler pürüzsüz olmalı, kolayca temizlenebilmeli, kenarları keskin veya köşeli olmamalıdır.
Suluklar
Ahırlarda, hayvanları sulamak için yemliklerden faydalanılabileceği gibi serbest ahırlarda ayrıca yalak şeklinde suluklarda yapılabilir. Hayvanların istedikleri zaman temiz su içmelerini temin maksadıyla otomatik suluklar yerleştirilmelidir. Otomatik suluklar yemliklerin içine gelecek ve her iki hayvan arasına bir tane isabet edecek şekilde konulmalıdır.
Havalandırma Tesisi
Ahırlarda havalandırma tabii veya sun’ i yolla sağlanabilir. Her iki halde de yapılacak havalandırma tesisi ile;
- Ahıra emniyetle temiz hava sokulmalı,
- Hayvanlar üşümeden, ahırın bütün havası değişmeli ve tesis ihtiyacını karşılayacak büyüklük ve kapasitede olmalıdır.
- Genellikle kirli havanın atılmasında tavana yapılan dik bacalardan, temiz hava temininde ise duvar veya tavan aralığına yapılan baca giriş deliklerinden faydalanılmalıdır.
SAĞIM YERİ
Açık ahırlarda birkaç ineğin aynı anda sağılabileceği, temiz ve drenajı iyi, ye¬terli ışıklandırılan ve havalandırılan, suyu olan bir sağım yerine gereksinim vardır. Sağım yerinde pencere alanı, taban alanının 1/10'u kadar olmalıdır. Sağım yerinin dinlenme yerine ekli veya aynı çatı altında olması, sütün niteliği ve temizliği yö¬nünden büyük sakıncalar yaratmaktadır.
Sağım yerinin yapımında diğer bir nokta, sağımcının bulunduğu yer ile inekle¬rin durduğu yer arasındaki yükseklik farkıdır. Sağım elle yapılıyorsa, ineğin durdu¬ğu bölmenin tabanı ile sağımcının bulunduğu yerin tabanı aynı yükseklikte olma¬lıdır. Makina ile sağımda ise sağım durakları sağımcının bulunduğu yerden 75-90 cm, yüksekte bulunmalıdır. Böylece sağımcı daha kolay sağım işlerini yapabilir. Sağımcının bulunduğu yerin genişliği tek sıralı bölmelerde 160 cm, çift sıralılarda ise 200 cm olmalıdır
Sağım yerinin düzenlenmesi çeşitli şekillerde olabilir. Bu düzenleme, ineğin sa-ğım yerinde yerleşmesine ve sağım yerine giriş-çıkışına göre değişik şekillerde ola¬bilir. En basit şekil, bağlı inek ahırlarındaki duraklara benzer bölmelerin yan yana sıralanmasıdır Duraklara giren inekler, önlerindeki yemlikten kesif yem yerken sağılırlar.
Bu tip sağım yerinde hayvanlar sağımdan sonra geri geri çıktıkları için, sağım bölmesinin tabanı ile sağımcı yerinin yük¬sekliği aynıdır. İnek¬ler birlikte sağım yeri¬ne alındıklarından geç sağılan ineklerle zaman kaybı fazla olur.
Bu sistemin dışın¬da, sağım yerinin dü¬zenlenmesinde diğer bir şekilde, ineklerin birbiri ardına sağım yeri uzun ekseninden30° açı ile sıralanmasıdır Kılçık şekli olarak da tanımlanan bu düzenlemede, ineğin ba¬şı ve arkasının daralması nedeniyle inekler hare-ketsiz durur ve sağımcı işini kolay yapar.
Tek sıralı bölmelerde sağıcının saatte 20 inek sağmasına karşılık, iki sı¬ralılarda bu sayı 25-35'e kadar çıkabilir. Sağım bölmelerinin sayısı, sürü¬nün büyüklüğüne ve sağımcının saatte sağabile¬ceği inek sayısına bağlı¬dır. El ile sağmada bir sa¬ğımcı bir ineği 5-10 da¬kikada sağabilir. Sağım yerinde duvarlar, taban ve tavan yıkanabilen malzemeden yapılmalı¬dır. Böylece temizlik iş¬leri kolaylaşır ve sütün kalitesi yükselir.
Sağıma alınacak ineklerin, sağım bölmelerine alınmadan önce sağıma hazırlık kısmına alınması gerekir. Sağıma hazırlık kısmının büyüklüğü, sürüdeki her bir sağılır inek için 1.5-2.0 m2 hesaplanarak bu¬lunmalıdır.
Sağım yerinin yanında, sütün işlendiği, depolandığı, alet ve kapların yıkandığı, temiz alet ve kapların saklandığı bir süt odası bulunmalıdır. Süt üretimi az olan işletmelerde, süt odası olarak mutfaktan yararlanılırsa da, süt üretimi 200 L’ye kadar olan işletmelerde 3,5 x 4,5 m boyutlarında bir süt odası düşünülmelidir. Süt odası da yıkanabilen malzemeden yapılmalıdır.
